نوع مقاله : مقاله پژوهشی

چکیده

فرهنگ به عنوان اصلی ترین مولفه قدرت نرم در هر جامعه ای با ملاحظات خاص خود نقش آفرینی می‌کند. در فرهنگ اسلامی نهادینه شدن احساس مسئولیت همگانی و به دنبال آن تحقق نظارت مردمی (نظارت غیر رسمی)جایگاهی ممتاز و بی بدیل دارد؛ احساس مسئولیت و نظارت هرچند کم و بیش در همه جوامع وجود دارد اما در جوامع اسلامی، به دلایل فراوان می توان آن را با شدت، گستره و عمق بسیار بیشتری سراغ گرفت. این مقاله از همین منظر، تاسیس اسلامی امر به معروف و نهی از منکر را بازخوانی می‌کند و در مقام اثبات این نکته است که نهادینه شدن فرهنگ شهادت، فرهنگ مقاومت، فرهنگ معنویت، فرهنگ عزت مندی و فرهنگ توانمندی علمی که همگی در بازتولید قدرت نرم سهم بسزایی دارند، در سایه امر به معروف و نهی ازمنکر امکان پذیر است و اگر این امر با بهره گیری از شیوه های درست صورت پذیرد، ناب ترین نوع قدرت را شاهد بوده و از مزایای بی‌شمار آن بهره مند خواهیم شد؛برای فرهنگ سازی در ابعاد مختلف بهره گیری از این دو فریضه باید در اولویت مردم و مقامات قرار گیرد و تنها از این رهگذر است که این تاسیس اسلامی قابلیت تبدیل شدن به قدرت نرم را خواهد داشت وبه خوبی می تواند برای الگوگیری به دیگران عرضه شود. روش این پژوهش، عقلی - نقلی و روش داده پردازی، تحلیلی و گاه انتقادی می باشد.

کلیدواژه‌ها

مقدمه

باب مقدمه ذکر سه نکته ضروری است:

یک.اهمیت مسئولیت های فردی و اجتماعی.فرهنگ و مکتب و ارزشهای آنها، درونمایه ای از قدرت دارند که بر احساس کرامت، حرمت و رضایت مندی مخاطب دامن می‌زنند، درفرهنگاسلامی،از آن جهت کهدر رابطهمتقابل «فرد» و «جامعه» صلاحوفسادهریک،دیگرىراتحتتأثیرقرارمی‌دهد، این رابطه باحساسیت فوق العاده‌ای موردتوجه قرارگرفته و به دلیل پیوندناگسستنی میان فرد و جامعه»،اصلاح خود و دیگران به صورت توامان از مومنان مطالبه شده است. دراندیشه اسلامی،انسان مطلوب،انسانی است که هم صالح است وهم مصلح وبرهمین اساس،عافیت طلبی وبی مسئولیتی ازسوی مومنان واقعی به کناری گذاشته شده است ونمیتوان گفت که:

عیب رندان نکن ای زاهد پاکیزه سرشت              که گناه دگران برتونخواهند   نوشت

من اگر نیکم وگر بد تو برو خود را  باش              هرکسی آن درود عاقبت کارکه کشت (حافظ،1357: 71)

دو.جاذبه و دافعه با دو رویکرد متفاوت از اصول مسلم اسلامی است.جذب، در حد اعلا و دفع، در حد ضرورت، مورد تاکید و توجه فراون قراگرفته اند؛ بر همین اساس، اقدامات قهر آمیز باید به عنوان آخرین راه حل به مرحله اجرا درآیدو به عنوان پشتیبانی از قدرت نرم در صورت ضرورت مورد استفاده قراگیرد.شیوه های جذب و دفع به طور معمول متفاوت اند. جذب نوعا با ملایمت و ملاطفت صورت می پذیرد در حالی که دفع، با شدت و خشونت (قدرت سخت).به فرموده قرآن کریم دعوت مومنان به سوی خدا، باید از سنخ دعوت حکیمانه و یا موعظه حسنه باشد(النحل: 125).می توان پیام این آیه را «سخن درست گفتن» و «درست سخن گفتن» دانست و چه بسا هر دو مورد مشمول دستور «وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً»(بقره: 83) باشد. به نظر می‌رسد که سخن نیکو خصوصیتی ندارد و دستور خداوند در مورد رفتار با مردم نیز همین است زیراتاثیر شگرف گفتار و رفتار سنجیده و حکیمانه و بهره گیری از تذکر و موعظه حسنه بر هیچ کس پوشیده نیست. به دیگر سخن، فرهنگ دینی در پی تصحیح گفتار و رفتار انسان به صورت توامان است.فخررازی در بیان زیبایی می گوید: «سخن مردم با یکدیگر یا در امور دینی است یا دنیوی. در امور دینی یا دعوت به ایمان مطرح است نسبت به کافران و یا دعوت به طاعت و بندگی است نسبت به فاسقان. دعوت کافران به ایمان لازم است با گفتار نیکو صورت پذیرد همان گونه که خداوند به موسی و هارون دستور به ملایمت در گفتار داد با وجود کفر بی نهایت و سرکشی فرعون در برابر خداوند. در مورد دعوت فاسقان به طاعت، گفتار نیکو لازم است همان گونه که خداوند فرموده است: ادْعُ إِلى‏سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِالْحَسَنَةِ(النحل: 125)ونیز فرموده است: ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَداوَة ٌکَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ(فصلت: 34).اما در امور دنیوی، اگر غرض با گفتار لطیف حاصل شود، جز آن، نیکو نمی باشد. بدین ترتیب ثابت می شود که تمامی آداب دین و دنیا ذیل این فرمایش خداوند قرارگرفته است: وَقُولُوالِلنَّاسِحُسْناً». (ر.ک. فخر رازی،1420 ، ج‏3: 590)

سه.ناب‌ترین شکل قدرت. اگر قدرت را به معنای «توانایی تاثیرگذاری بر دیگران» بدانیم، این تاثیرگذاری به صورت سنتی با به کارگیری ابزارهای فیزیکی و تسلیحات نظامی، صورت می پذیرفته و به عنوان قدرتی سخت افزاری مورد بهره برداری قرارمی‌گرفته است. قدرت سخت با اقتدار ناشی از ایجاد فضای رعب و وحشت و به کارگیری توپ، تانک، هواپیما و موشک، دشمن را از میدان به در و حریف را وادار به تسلیم و تمکین در برابر خود می کند. امروزه بر نوع دیگری از قدرت که فراتر از زور است، تاکید می شود؛ این چهره از قدرت به جای رعب و وحشت با ایجاد جذابیت به میدان می آید و مطلوب خویش را نه از طریق زور که از طریق جذب مخاطب به دست می آورد و از این رو تاثیر آن بر دیگران نه اجباری بلکه اقناعی است. قدرت فیلم، کتاب، روزنامه، ماهواره و انواع رسانه، از آن جهت که همگی نرم افزاری اند، «قدرت نرم»نامیده می شوند. به دیگر سخن «قدرت نرم، به معنای قدرت مبتنی بر ارزش ها و ساختار اعتقادی ارزیابی می شود» (ابیا، 1391: 11). یکی از مولفه های مهم قدرت نرم فرهنگ است که توانایی ما را در رسیدن به اهداف با جذب مخاطب نشان می دهد و تاثیرگذاری و تاثیرپذیری در این عرصه در بسیاری از موارد موثرتر و ماندگارتر خواهدبود.

از آنجا که «قدرت نرم» از یک منظر، زاییده «افکار عمومی» است،مساله مورد بحث ما این است که مناسب ترین بستر شکل گیری افکار عمومی چیست. مدعای این مقاله آن است که مناسب ترین و مطمئن ترین خاستگاهی را که برای افکارعمومی می توان سراغ گرفت، معروف و منکر های شرعی و قانونی اند و هرگاه فرهنگ مسئولیت پذیری در جامعه ای نهادینه و از بهترین شیوه های دعوت بهره گرفته شود، قوی ترین و ناب ترین قدرت نرم در عرصه اجتماع پدید می آید و همگان از مزایای بی‌شمار آن بهره مند خواهند گردید. بر همین اساس، مقاله بازخوانی این تاسیس اسلامی را مورد توجه قرارداده است.

  1. چارچوب مفهومی و نظری

1-1.          امر به معروف و نهی از منکر

الف.جایگاه

قرآن خطاب به مسلمانان می گوید: کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ (آل عمران:110). «دراین آیه مسلمانان به عنوان بهترین" امتى" معرفى شده که براى خدمت به جامعه انسانى بسیج گردیده است،ودلیل بهترین امت بودن آنها این ذکرشده که" امربه معروف ونهى ازمنکر مى‏کنندوایمان به خدا دارند" واین خود مى‏رساند که اصلاح جامعه بشرى بدون ایمان ودعوت به حق ومبارزه با فساد ممکن نیست وضمنا از آن استفاده مى‏شود که این دو وظیفه بزرگ با وسعتى که در اسلام دارد درآئین هاى پیشین نبوده است. ازاین بیان نیز روشن مى‏شود مسلمان تازمانى یک" امت ممتاز" محسوب مى‏گردند که دعوت به سوى نیکی ها ومبارزه با فساد را فراموش نکنند ،وآن روز که این دو وظیفه فراموش شد نه بهترین امتند ونه به سود جامعه بشریت خواهندبود» (مکارم شیرازى،1374، ج3: 49-50).

 

ب.فلسفه

امر به معروف و نهی از منکر بر پایه دو رکن اساسی قراردارد:

اول.مسئولیت:انسانهادرزندگی اجتماعی ، مانند مسافرانی اند که در کشتى اند. پیامبر اکرم درتبیین فلسفه امربه معروف و نهى از منکر فرموده است:گروهى در یک کشتى سوار می شوند ؛هرکس درجای خویش می نشیند ؛یکى ازمسافران جای خود را سوراخ می‌کند ودر پاسخ به اعتراض دیگران می گوید: جای من است و هرچه بخواهم انجام می‌دهم! اگرمسافران همانجا دست اوراگرفته ومانع شوند، همگی نجات می‌یابند واگر چنین نکنند همگی به هلاکت می رسند.

دوم.نظارت:نظارت به معنای مراقبت و زیر نظر داشتن است؛ عملی است که به منظور آگاهی از عملکرد نظارت شونده و جلوگیری از انحراف و اشتباه یا تضییع حقوق، آشکارا یا مخفیانه به شیوه های مختلف صورت می پذیرد. نظارت عامدانه می باشد و به همین جهت اقدامات تصادفی را نمی توان نظارت نام نهاد (جوان آراسته، 1388: 181). در مجموع دو نظارت وجود دارد: رسمی و غیررسمی.نظارت های رسمی در بخشهای اداری، قضایی و سیاسی، عالما عامدا صورت می گیرد. اگر از امر به معروف و نهی از منکر تعبیر به«نظارت»کنیم، این نظارت تنها در جایی است که وقتی افراد با ترک معروف یا انجام منکر به صورت اتفاقی روبرو می شوند، وظیفه نظارتی آنان ایجاب می کند که امر به معروف و نهی از منکر کنند. بدین ترتیببر خلاف نظارتهای رسمی،در این دسته از نظارتها مردم حق تحقیق، تفحص و کند‌ وکاو نسبت به اعمال دیگران را ندارند و بر همین اساس، شبکه های بازرسی و کنترل ماموران دولتیا ضرورت نظارت پنهانیکه درنامه های امیر مومناناست، همچون دستور «وابعث العیون من اهل الصدق و الوفاء علیهم: جاسوسانی را که صداقت و وفاداری آنها محرز است بر کارگزارانت بگمار» (نهج البلاغه، نامه 53) را نمی توان مصداقی از امر به معروف و نهی از منکر دانست.وجوب شرعی امر و نهی،تنها در جایی است که انسان به صورت طبیعی با ترک معروف یا ارتکاب منکری مواجه شود نه آن که به دنبال کشف منکر باشد. کار «عیون» (جاسوسان حکومت برای نظارت بر اعمال کارگزاران) از باب امر به معروف و نهی از منکر نبوده است گرچه می توان امر به معروف و نهی از منکر را مبنای آن به شمار آورد. به طور خلاصه می توان گفت که نظارت ها دو گونه اند: نظارتهای رسمی و سازمان یافته و نظارتهای غیر رسمی و مردمی. نظارت اصطلاحی یا رسمی و سازمان یافته، نظارتی است از سوی مقامی صلاحیت دار، علنی یا پنهانی، همراه با تحقیقات و در صورت لزوم با تجسس صورت می پذیرد، بر خلاف نظارتهای مردمی و عمومی که ضوابط امر به معروف و نهی از منکر در مورد آن باید رعایت شود.

این نظارت بر مبنای ولایت مومنان نسبت به یکدیگر شکل می گیردو همه مومنان را بدون در نظرگرفتن مقام و موقعیت شان در برمی‌گیرد. قرآن در بیانی عام فرموده است: الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاء بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ و َیَنْهَوْنَ عَن ِالْمُنْکَر ِ(توبه: 71) ولایت در این آیه را چه به معنای ولایت محبت و نصرت بگیریم (صادقی تهرانی، 1365،ج 9: 45 و طباطبایى، 1417، ج6 : 5) و چه به معنای ولایت تدبیر ( طباطبایی، 1417، ج 14: 13). اقتضای چنین ولایتی، اقدام به امر به معروف و نهی از منکر و نظارت مردمی بر تمامی روابط آشکار اجتماعی شهروندان و دولتمردان می باشد. گویا از نظر قرآن، مومنان، زمانی دوستان واقعی یک‌دیگرند که به این فریضه اقدام کنند. به دیگر سخن، یکی از مصادیق ولایت و محبت هر مومن نسبت به مومن دیگر، امر و نهی نسبت به شایست و ناشایست می باشد.

 

1-2. نظریه قدرت نرم

الف.جایگاه

گذری کوتاه بر آیات قرآن کریم نشان دهنده آن است که اسلام در مسیر دعوت مردم به خداوند که حقیقت مطلق است از چه شیوه وابزاری کمک گرفته است. به عنوان نمونه می فرماید: ادْعُ إِلِى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ) (النحل : ۱۲۵). پیام آوران بزرگ آزادی و آزادگی همین شیوه را در برنامه خود قرارداده بودند؛ از ویژگیهای ممتاز و برجسته رسول خدا که رسول هدایت و تربیت است، داشتن برترین اخلاق و بی نظیرترین رفتار است. خلق عظیم نبوی اهدایی از سوی خدوند است که سبب می شود تا رسول خدا به فرموده «فبما رحمه من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک» (آل عمران: 159) با مردم در شیوه، در گفتار و در رفتار نرمش داشته باشد و «این همان سر عظمت اخلاق پیامبری و روحیه انسانی و سلوک اسلامی است که احساس پیامبر را نسبت به دیگران عمق می بخشد» (فضل الله‏، 1419، ج6: 342). پیامبر در دعوت خویش لازم است واقعیت فضایی را که مسلمانان در آن قراردارند در نظر گیرد، آنها دچار لغزش می شوند، در برابر انحرافات تاثیرپذیرند و یا تسلیم فشارها می شوند و این ناشی از درگیری نفس است که گاه به حق منتهی می شود و گاه زیر سلطه باطل قرارمی گیرد. در نظر گرفتن این واقعیات به این است که به آنان مجال دهد تا از خطا بازگردند، نسبت به موقعیتهای انحرافی استقامت ورزند و در منزل‌گاههای باطل به حق بازگردند...لازم است در همه این مورد فرصتی برای عفو و گذشت‌داد و مرتکبان را بخشید تا بدانند که خطا بر انسان تحمیل نشده و ارزش انسان در مسیر زندگیش به انحراف نیست بلکه آدمی می تواند در بازیابی شخصیت خود از این لغزش ها  و انحرافات، آزاد شود. (فضل الله‏، 1419، ج6: 343).چنین سلوک تربیتی در دستور کار تمامی پیامبران قرارداشته و حتی در برخورد با بزرگترین طاغوتهای زمانشان، فرمان اولیه خداوند بهره گیری از این قدرت نرم بوده است. در ماموریت حضرت موسی و هارون دستور الاهی برای برخورد با فرعون چنین است: فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً «خداوند سبحان به موسی و هارون تاکید می کند که روش ملایم در سخن را برگزینند و از اقدام تحریک آمیز در دعوت خود بپرهیزند و می فرماید «با او به نرمی سخن گویید» سخنی که خشن و همراه بازور و تحریک کننده نباشد، چه بسا بر اثر این روش حکیمانه توجه به تفکر برای او پدید آید یا  از عذاب و عقاب الهی بترسد» (فضل الله، 1419‏، ج‏15: 115).

ب.فلسفه

به این نکته مهم باید توجه کرد که هرگونه قدرت نرمی مطلوب جامعه دینی نیست. افکار عمومی می توانند در بستر نامناسبی شکل گرفته و بارورشوند در این صورت قدرت نرم حاصل از آن، قدرتی منفی و مخرب خواهد بود. قضاوت ما در مورد خوبی یا بدی افکار عمومی بستگی به این دارد که این افکار چه سمت و سویی دارند و این سمت و سوها نیز متاثر از خاستگاه افکار عمومی اند. ارسال رسولان الاهی و فرستادن کتابهای آسمانی با این هدف صورت گرفته است که سمت و سوی حرکت انسانها تصحیح شود. تاریخ دربسیاری ازموارد صف آرایی میان آموزه های پیامبران الاهی و افکار عمومی را گزارش کرده است؛ مبارزه حضرت ابراهیم با بت پرستان و شکستن بتها در بتکده با واکنش منفی افکار عمومی مواجه شد؛این واقعیات نشان میدهد که تصحیح افکار عمومی از چه ضرورت بالایی برخوردار است؛ مناسب ترین و مطمئن ترین خاستگاهی را که برای افکارعمومی می توان سراغ گرفت، معروف و منکر های شرعی و قانونی اند. تولید قدرت نرم مثبت از همین جا باید صورت گیرد بدین ترتیب که معروف ها و منکرها به خوبی آموزش داده شوند تا زیبایی معروف ها و زشتی منکرها برای مردم معلوم شود و از این رهگذر به تدریج میان معروف و منکرهای دینی و افکار عمومی همسویی بوجود آید.

اسلام با منطق و آموزه های متعالی منطبق با فطرت انسانی از یکسو و ارائه الگوهای بی بدیل تربیت یافته در دامن خود ازسوی دیگر، مکتبی است که با نفوذ در عمق جان انسانها توانسته است منابع سرمایه ای و نیروی انسانی بی نظیری را به خدمت گیرد. قدرت نرم اگرچه در زمان ما مورد توجه قرارگرفته ولی محتوای آن را در تمامی ادیان و بویژه دین مبین اسلام با دغدغه بسیار می توان سراغ گرفت. قداست آموزه های کتاب و سنت برای هر مسلمان به اندازه ای است که خود را در خدمت تحقق آن قراردهد و با انگیزه ای بالا نسبت به آنها حساسیت نشان دهد. زمانی که قرآن دستور می دهد «تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى ‏وَ لاتَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ و َالْعُدْوانِ» (مائده: 2) با این فرمان، «اصل تعاون» را در جامعه دینی پی ریزی می کند و یا هنگامی که با تاکید فراوان یکی از آثار برپایی نماز را سالم سازی محیط اجتماعی بر می‌شمارد و اعلام می‌دارد «وَأَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى ‏عَن ِالْفَحْشاءِ و َالْمُنْکَر»  (عنکبوت: 45) التزام عملی و توجه و تعهد هر مسلمان به این فرامین، توانمندی های بیمانندی را نصیب جامعه خواهدکرد.

2. مولفه های تاثیرگذار بر قدرت نرم

درجامعه اسلامی میان تعداد معتقدان به معروف و منکر، میزان احساس مسئولیت افراد در خصوص امر به معروف و نهی از منکر و میزان قدرت نرم اجتماعی رابطه وجود دارد. هرچند اعتقاد به معروف و منکر اولین گام در این زمینه است ولی اعتقاد شرط لازم است و نه شرط کافی؛ به طور طبیعی در جامعه دینی، بسیاری از معروف ها و منکرها نزد اکثریت مومنان، شناخته شده اند با این وجود مشاهده می کنیم که امر و نهی کنندگان در اقلیتند؛ چرا؟ چون به نسبت شناخت معروف و منکر، احساس مسئولیت نسبت به آنها وجود ندارد و تا زمانی که چنین باشد، افکار عمومی واکنش چندانی نسبت به معروف ها یا منکرها از خود نشان نمی دهد، در چنین جامعه ای نتیجه طبیعی، ضعیف بودن قدرت نرم اجتماعی مورد بحث خواهد بود و در این جهت فرق چندانی نمی کند که معتقدان به معروف و منکر، کم یا متوسط یا زیاد باشند.به دیگر سخن اگر فرض کنیم  درصد بیشتری از افرادجامعه به معروف ها و منکرها عامل نباشند ولی تنها  درصد اندکی در این رابطه انگیزه داشته و احساس مسئولیت کنند، همین گروه اندک به اندازه توانشان می توانند به افکار عمومی سمت و سو دهند و بقیه تقریبا خنثی عمل می کنند. بدین ترتیب نقش محوری و کلیدی را احساس مسئولیت بازی می کند و میزان قدرت نرم اجتماعی که در سایه افکار عمومی شکل می گیرد را باید در ارتباط با تعداد مردان و زنان با ایمانی که دارای انگیزه و احساس مسئولیت اند در نظرگرفت. جدول زیر با در نظرگرفتن فروض مختلف نشان می دهد که تا چه اندازه می توان در هر جامعه ای بر روی قدرت نرم آن حساب بازکرد و از آن انتظار تاثیرگذاری داشت.

جدول شماره (1):

ارزیابی میزان اعتبار و کارآمدی قدرت نرم در جامعه

ردیف

تعداد معتقدان به معروف و منکر

میزان احساس مسئولیت

واکنش افکار عمومی (درصد امر و نهی کنندگان)

قدرت نرم اجتماعی

1

کم

کم

کم

ضعیف

2

کم

متوسط

نسبتا کم

نسبتا ضعیف

3

کم

زیاد

نسبتا متوسط

نسبتا متوسط

4

متوسط

کم

کم

ضعیف

5

متوسط

متوسط

متوسط

متوسط

6

متوسط

زیاد

زیاد

زیاد

7

زیاد

              کم             

کم

نسبتا ضعیف

8

زیاد

متوسط

نسبتازیاد

نسبتا زیاد

9

زیاد

زیاد

خیلی زیاد

خیلی زیاد

 

تامل در ردیفهای 4 و 7 نشان می دهد که با آنکه تعداد معتقدان به معروف و منکر، متوسط و حتی زیاد می شود ولی چون در بخش احساس مسئولیت، ضعف وجود دارد، نتیجه مورد انتظار از قدرت نرم حاصل نمی شود.با عنایت به آنچه گفته شد، برای ایجاد قدرت نرم اجتماعی لازم است همزمان با تبیین معروف ها و منکرها، سرمایه گذاری اصلی بر روی افزایش احساس مسئولیت صورت گیرد؛ باید به سمت جامعه ای حرکت کنیم که هم تعداد معتقدان به معروف و منکر متوسط به بالا و هم فرهنگاحساس مسئولیت نسبت به معروف و منکرها متوسط به بالا باشد، بدون تردید چنین جامعه ای از قدرت نرم بالایی برخوردارخواهدبود و به هر میزان این احساس مسئولیت بیشتر باشد، این نوع از قدرت، بیشتر و ناب تر بوده و کارایی آن در عرصه های مختلف زندگی نیز بیشتر خواهد بود.

 

3. رابطه امر به معروف و نهی از منکر با قدرت نرم اجتماعی

امربه ‌معروف و نهی‌ازمنکر در سه مرتبه «قلبی»، «زبانی» و «عملی» صورت می‌پذیرد. هریک از این مراتب سه‌گانه به نوبه خود دارای مراحلی هستند که لازم است توسط امر و نهی کنندگان رعایت شوند.

3-1.ظهور قلبی: امر و نهی کننده در برابر ترک معروف یا انجام منکر، به گونه ای برخورد می کند که نشان‌گر ناراحتی قلبی‌ اوست و به مخاطب می فهماند که چرا معروف و کار پسندیده ای را ترک کرده و یاگفتار و رفتار زشتی را مرتکب شده است. ظرافت کار در این است که در همین مرتبه لازم است اظهار ناراحتی از مرحله ضعیف آن صورت پذیرد. در هرمرتبه، واجب است به درجه پائین‌تر آن اکتفاء کند وآسان‌تر آنرا انجام دهد به‌ویژه درصورتی‌که انجام مرحله شدیدتر، موجب هتک حرمت طرف مقابل شود، در این صورت تجاوز از مقدار لازم جائز نیست.کسانی که در این مرتبه اقدام به امر و نهی می‌کنند باید توجه داشته باشند که کدام مرحله از مراحل یاد شده تاثیرگذاری ویا بازدارندگی بیشتری نسبت به مخاطب دارد.

3-2. ظهور زبانی:بهره گیری از قدرت زبان و بیان یکی از دستورات اسلام برای اصلاح وضعیت نامطلوب کسانی است که به وظایف شرعی یا قانونی خود عمل نمی کنند و یا مرتکب اعمالی ناشایست می شوند؛ این امر باید با ظرافت خاص و رعایت همه آنچه که در تامین هدف کمک می کنند صورت پذیرد(نک.موسوی خمینی، بی تا :478،مساله6).

3-3. ظهور عملی: همواره اقلیتی از افراد وجود دارند که امر و نهی‌ قلبی و زبانی تأثیری در آنان ندارد در چنین حالتی لازم است که از قدرت سخت یعنی زور بهره گرفت.«اگر علم یا اطمینان داشته باشد که مقصود با دو مرتبه قبلی حاصل نمی‌شود واجب است به مرتبه سوم که مرتبه اعمال قدرت است منتقل شود البته با رعایت مراتب نرم‌تر آن» (موسوی خمینی، بی تا:480، مسئله 1).از آنجا که در این مرتبه، از قدرت فیزیکی استفاده می شود، این مرتبه خارج از مقوله قدرت نرم و بحث ما خواهد بود. افزون بر این،در حال حاضر و با وجود دولت اسلامی و نهادهای انتظامی و قضایی خاص، امر و نهی عملی نظیر گرفتن، حبس کردن، زدن و اقداماتی از این قبیل در صلاحیت افراد مسئول می باشد و وظیفه آمران و ناهیان فقط امر و نهی قلبی و زبانی است به‌ویژه در مواردی که جلوگیری از منکر مستلزم تصرف در اموال انجام دهنده منکر یا تعزیر یا زندانی کردن وی و نظایر اینها باشد (ر.ک. خامنه‌ای، 1420، ج 1: 190 و 191).کاملا روشن است که اقدام عملی افراد برای نهی‌ازمنکر در بسیاری از موارد، باعث به هم ریختن نظم اجتماعی خواهد شد و دلیلی وجود ندارد که با حضور نهادهای امنیتی و قضایی آموزش دیده که مبارزه با منکرات و مرتکبان آن را در دستور کار خود قرارمی دهند، افراد عادی وارد این مرحله شوند؛چنین اقداماتی وظیفه مقامات صلاحیتدار دولتی است مگر آنکه منکر از مواردی باشد که در هر شرایطی باید از وقوع آن جلوگیری کرد مانند قتل انسان بی‌گناه یا تجاوز به نوامیس مسلمانان و یا آنکه در زمان وقوع منکر، دسترسی به مقامات انتظامی و قضایی ممکن نباشد.بدین ترتیب ما زمانی که امر به معروف را به عنوان قدرت نرم مورد مطالعه قرارمی دهیم،  به مرحله اول و دوم آن نظر داریم.

از میان مراتب یاد شده، مخاطب امرو نهی در مرتبه قلبی، به طور معمول افرادند نه اجتماع و به بیان دیگر این مرتبه بیشتر کاربرد فردی دارد تا اجتماعی در حالی که در مرتبه زبانی و عملی،  امر و نهی شونده هم فرد است و هم گروهی از افراد. در تمامی این موارد میزان تاثیرگذاری یا به تعبیر دیگر میزان قدرت نرم یا سخت به چند عامل بستگی دارد؛ شخصیت و میزان مقبولیت امر و نهی کننده، تعداد امر و نهی کنندگان و تکرار امر و نهی همگی در این زمینه نقش آفرینی داشته و باید در کنار آنچه در قسمت مولفه های تاثیرگذار بر قدرت نرم اجتماعی (3-2) اشاره شد، مورد توجه قرارگیرند. جدول زیر بیانگر همین واقعیت است.

 

جدول شماره (2):

نسبت امر به معروف با قدرت نرم

ردیف

مراتب امر و نهی

نوع قدرت

نوع مخاطب

میزان قدرت

1

مرتبه قلبی

نرم

معمولا فرد

متغیر با توجه به وضعیت امر و نهی کننده و امر و نهی شونده

2

مرتبه زبانی

نرم

فرد و گروه

متغیر با توجه به وضعیت و تعداد امر و نهی کنندگان و امر و نهی شوندگان و نیز تکرار امر و نهی

3

قلبی و زبانی به طور همزمان

نرم

فرد و گروه

بیشتر از دو مورد پیشین با توجه به همان ملاحظات

4

مرتبه عملی

سخت

فرد و گروه

متغیر نسبت به این که امر و نهی کننده افراد عادی یا ماموران دولتی باشند

 

جدول فوق این واقعیت را نمایان می سازد  که در امر به معروف، شخصیت و میزان مقبولیت امر و نهی کنندگان در هر مرتبه (قلبی یا زبانی) یکی از عوامل مهم در پذیرش مخاطبان می باشد و قدرت نرم پیوندی وثیق با شخصیت و میزان مقبولیت آمران و ناهیان دارد و بر همین اساس سیاست گذاری در این مقوله باید بر استفاده هر چه بیشتر از انسانهای خوشنام که دارای محبوبیت زیادند متمرکز گردد. سرمایه گذاری بر روی گروههای مرجع و نخبه همانند روحانیان، فرهنگیان، هنرمندان و ورزشکاران، بازدهی غیر قابل انکاری را به دنبال خواهد داشت و در مقایسه با به کارگیری سیاهی لشکر برای امرو نهی به مراتب موفق تر عمل خواهد کرد؛ این امر به معنای نادیده گرفتن مسوولیت شرعی یکایک افراد جامعه در قبال ترک معروف یا انجام منکر نمی باشد.

4. رابطه حوزه های نظارت عمومی با قدرت نرم اجتماعی

جایگاه نظارت عمومی و امر به معروف و نهی از منکر در اسلام به اندازه ای است که به فرموده امام باقرعلیه السلام«واجبات الهی با امر به معروف و نهی از منکر برپا داشته می شود، در پرتو آن راهها امنیت پیدا می کنند، راه درآمدهای حلال هموار می شود، از ستم جلوگیری می شود، زمین آباد می گردد، از دشمنان انتقام گرفته می شود و امور اصلاح می گردد»(کلینی، 1365، ج5 : 56).آثار فراوانی که بر چنین نظارتی مترتب می شود نشان دهنده دامنه بسیار گسترده امر به معروف و نهی از منکر می باشد.

نظارت مردمی حوزه های مختلفی نظیر شئون اسلامی، حقوق شهروندی، امنیت و انضباط اجتماعی، بهداشت عمومی، حفظ محیط زیست و حفظ اموال عمومی رادربرمیگیرد و به تعبیر دیگر شامل تمامی حوزه های زندگی اجتماعی می شود؛ در تمامی این حوزه ها، این وظیفه بر روابط مردم با یکدیگر، مردم با دولت و دولت با مردم نیز سایه می افکند.قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز با الهام از آموزه دینی امر به معروف ونهی از منکر، به درستی به هر سه محور تصریح کرده است. به موجب اصل هشتم قانون اساسی، «در جمهوری اسلامی ایران دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر وظیفه‏ای است همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت به یکدیگر، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت.

زمانی که قرآن می فرماید «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ» (آل عمران:110) به خوبی می توان ازآن استفاده کرد که «مسلمانان مسئول اصلاح تمام جوامع بشرى هستند-أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ(قرائتى، 1383، ج2: 130).این گستره وسیع از نظارت، نشان می دهد که چه قدرت فراوان و شگرفی در تاسیس اسلامی امر به معروف و نهی از منکر نهفته است و این دو فریضه به فراموشی سپرده شده از چه ظرفیت بزرگی برای تاثیرگذاری در روند توسعه اخلاقی- اجتماعی و اقتدار عمومی برخوردارند. اگر فرهنگ را مهمترین مولفه قدرت نرم به شمار آوریم، و نمودهای اسلامی آن را در فرهنگ شهادت، فرهنگ مقاومت، فرهنگ قناعت، فرهنگ معنویت، فرهنگ عزت مندی و فرهنگ توانمندی علمی سراغ گیریم، تمامی آنها می توانند از یک آبشخور سیراب شوند و آن امر به معروف و نهی از منکراست زیرا تمامی موارد یاد شده مصادیقی از معروف های سفارش شده در اسلام اند (نک.کوک، 1384، ج1: 876).

5. ابزارهای قدرت نرم اجتماعی

در دنیای امروز با توجه به پیچیدگیها و اقتضائات خاص آن، باید بر این مهم تمرکز نمود که چه ابزارهایی می‌توانند ارزشهای دینی را با سرعت و سهولت در میان مردم رواج داده و افکار عمومی را بدانها متمایل سازند. شناسایی این ابزارها و به کارگیری آنها، بهره گیری توامان از توان و ظرفیتهای مردم و دولت، ضرورت سیاستگذاری، برنامه ریزی و هماهنگ سازی،همگی باید در این راستا مورد توجه قرارگیرند.

5-1. ابزارهای قدرت نرم در حوزه مردم مردم

الف.پایگاههای دینی (مساجد و حسینیهها)

مساجد را به حق می توان یکی از مهم ترین کانون های تربیت دینی و ابزار کارامد برای تحقق قدرت نرم به شمارآورد. یکی از آثار بیشمار اجتماع مومنان در مسجد، ارتباط میان کسانی است که تنها به انگیزه امور معنوی و پالایش قلبی در خانه خدا گرد هم جمع شده اند، ویژگی مسجد اقتضا می کند که سخن از دنیا و توجه به آن ناپسند باشد. فقها سخن گفتن در امور دنیایی و نیز خرید و فروش در مساجد را از جمله مکروهات شمرده اند (طباطبایی یزدی، 1419، جلد 2: 409) بر این اساس فضای حاکم بر مساجد، مناسبترین فضا برای خودسازی و تقویت بنیه روحی اشخاص می باشد؛ این مکان های مقدس والهام بخش که محافل دینی، جلسات قرآنی و هیاتهای مذهبی در آن شکل گرفته و به فعالیت میپردازند،نقشبی بدیلی در تحکیم فرهنگ دینی در جامعه دارند و از این رو سرمایه گذاری لازم و اهتمام نسبت به جایگاه مسجد چه ازسوی مردم و چه از سوی دولت یکی از بایسته های تولید قدرت نرم مثبت در جامعه خواهد بود.نهادهای مدنی دینی نظیر روحانیت، هیاتهای مذهبی، فعالان مساجد و حسینیه ها که از متن مردم برخاسته اند به خوبی می توانند در برابر ناهنجاریهای اجتماعی عکس العمل نشان داده و از باب امر به معروف و نهی از منکر انجام وظیفه کنند.از سوی دیگر، پایگاههای دینی در معنویت گرایی مردم نقش بسزایی ایفا می کنند «فرهنگ معنویت گرایی، فرهنگ خداناظری و خداحاضری را به دنبال دارد که در نتیجه آن افراد کارآمد تر می گردند، به نحوی که یک گروه اندک بر یک گروه بزرگ تر غالب می گردد» (جعفری پناه، 1391: 20)و این باور مومنان مورد تایید قرآن گرفته است: کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثیرَةً بِإِذْنِ اللَّه (بقره: 249)

ب. تشکل های مردمی

قرآن مردم را امر به تعاون وهمکاری درمورد کارهای نیکو و شایسته و امر به عدم همکاری و مبارزه منفی نسبت به گناه وکارهای ناشایست کرده و فرموده است(مائده: 2). بر همین منطق قانون اساسی اجتماعات و راهپیمایی‌های مردم را یکی از حقوق ملّت برشمرده است که از این طریق می توان به عنوان ابزار مهار کننده فساد و استبداد استفاده کرد. «تشکیل اجتماعات و راه‏پیمایی‏ها، بدون حمل سلاح، به شرط آن که مخل به مبانی اسلام نباشد آزاد است» (قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران،1369:اصل27). به رسمیت شناختن آزادی تجمعات و تظاهرات بدین معناست که مردم و گروهها و احزاب، در مواجهه با کاستی‌ها یا تخلفاتیا انحرافات، می توانند صدای اعتراض خود را با حضور در صحنه به گوش دیگران برسانند. اصل تعاون در اسلام با الهام از آیه دوم سوره مائده یکی از ابزارهای قدرت نرم است که باید به درستی از آن استفاده کرد.

5-2.ابزارهای قدرت نرم در حوزه مردم دولت

امر به معروف و نهی از منکر یکی از عوامل مهم مهارکننده قدرتدولت و جلوگیری از فساد می باشد.این مهار قدرتکه از پایین صورت می گیرد همانند نهی ازمنکراتی که توسط مردم عادی انجام می شود، واجب وبلکه اقدام نسبت به آن واجب تر و اثرات آن سودمندتر خواهد بود.برای نظارت بر دولتمردان، می توان از ابزارهایی چون پایگاههای دینی مانند مساجد، مطبوعات و رسانه‌ها، احزاب و گروهها و تجمعات و گردهم‌آیی‌ها بهره برد.افزون بر آن می توان به موارد زیر اشاره داشت:

الف.رسانه

رسانه امروزه نقش مهمی ایفا می کند. رسانه‌های نوشتاری، دیداری و شنیداری یکی از ابزارهای مهم قدرت نرم به شمار می آیند. از این ابزار توانمند می توان در موضوع امر به معروف و نهی از منکر هم در هر حوزه امر به معروف مردم نسبت به یکدیگر و هم در حوزه امر و نهی نسبت به دولتمردان استفاده کرد.اگر دولت‌مردان بدانند که صدا و سیما مصمم است به عنوان صدای ملت، دعوت به خیر و امر و نهی ملت را به گوش آنان برساند و در انجام آن مماشات و مسامحه نخواهد کرد، بدون شک مسئولانه تر و صادقانه تر عمل خواهندکرد.

ب.احزاب و گروهها

تقویت نهادهای مدنی و سازمان‌های مردم‌نهاد که زمینه‌های نظارت مردم بر حکومت را فراهم می کنند، در نظامهای مردم سالار مورد توجه خاص میباشد. البته در جمهوری اسلامی ایران نظارت بر حکومت از نگاه عبادی نیز مورد توجه قرار گرفته و در چارچوب آن فریضه امر به معروف و نهی از منکر نیز تبیین شده است که حتی می‌تواند بهتر و فراتر از نظارت‌های مردمی که در سایر نظام‌ها مطرح می‌شود موثر باشد. احزاب می توانند یکی از بهترین ابزارهای مدنی و مردمی برای امر به معروف و نهی از منکر باشند. اگر احزاب و گروههای سیاسی و حتی صنفی در بازتعریف ماموریتها و رسالتهای خود، مساله دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر را مورد توجه قراردهند، کارکرد احزاب در نظام اسلامی در مقایسه با سایر نظامهای سیاسی، کاملا متمایز خواهدشد و این امر باعث می شود تا انگیزه مومنان در شرکت در فعالیت های حزبی افزایش یابد. این روی‌کرد هم به فعالیت احزاب معنا ومفهوم جدیدی می بخشد و هم ضمانت اجرای انجام این فریضه را در جامعه به نحو چشمگیری بالامی برد. اگر از این زاویه به ماموریت احزاب بنگریم، شاید بتوان آیه 104 سوره آل عمران را که دستور می دهد « موسوی خمینی، بی تا: 478باید در میان شما گروهی باشند که دعوت به خیر نموده و امر به معروف و نهی از منکر کنند»دلیل بر مشروعیت تحزب در اسلام دانست

 

نتیجه گیری

یک. امر به معروف و نهی از منکر، به مثابه قدرتی مدنی و غیر رسمی، با تکیه بر عناصر نرم افزاری چون ارزشهای فرهنگی، اصول اخلاقی و آرمانهای انقلابی، می تواند در خدمت فرهنگ سازی اجتماعی به عنوان مهم ترین مولفه «قدرت نرم» مورد بهره برداری قرارگیرد.

دو. نمودهای فرهنگ اسلامی را می توان در فرهنگ شهادت، فرهنگ مقاومت، فرهنگ ظلم ستیزی، فرهنگ قناعت، فرهنگ معنویت، فرهنگ عزت مندی و فرهنگ توانمندی علمی سراغ گرفت، و از آن جا که تمامی این نمودها از مصادیق معروف اند؛ تاسیس اسلامی امر به معروف می تواند، در این مهم، نقش بی بدیلی ایفا کند.

سه. نظارت عمومی بر مبنای امر به معروف و نهی از منکر، حوزه بسیار گسترده ای را فرامی گیرد، چرا که در این حوزه، سن، تحصیلات، جنسیت و موقعیت اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و مذهبی هیچ مدخلیتی ندارد.

چهار. نقش آفرینی این قدرت نرم، هم در سطح ملی است و هم در سطح بین المللی. در سطح ملی، می بایست هم در روابط میان مردم با یکدیگر و هم در روابط میان مردم با دولت از آن بهره گرفت و از این طریق به اصلاح دولت و دولتمردان و مهار قدرت از پایین پرداخت.

پنج. میان قدرت نرم و میزان بهسازی محیط اجتماعی رابطه ای مستقیم وجود دارد. به هر میزان این قدرت در جامعه نهادینه شده‌تر باشد شادابی، امنیت و نشاط اجتماعی بیشتر و به همین نسبت تخلفات و ناهنجاریهای مردمی و دولتی کمتر خواهد بود.

شش. نهادینه کردن فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر، به منزله داشتن جامعه ای است، فعال، مسئولیت پذیر، ایثارگر، مومن ، رضایت مند، برخوردار از وجدان کاری، متکی بر اصول اخلاقی و ارزشهای اسلامی، برخوردار از نهاد مستحکم خانواده و به دور از فقر، فساد و تبعیض (یعنی دستیابی به بخشهای مهمی از سند چشم اندازدر افق سال 1404 هجری شمسی)

هفت. سرمایه گذاری بر روی گروههای مرجع و نخبه همانند روحانیان، فرهنگیان، هنرمندان و ورزشکاران، بازدهی غیر قابل انکاری را به دنبال خواهد داشت.

هشت.این فریضه الاهی زمانی که در عرصه های مختلف فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، جریان سازی کند، به یک قدرت مدنی غیر قابل مهار تبدیل می شود. قدرت نرمی که پیوسته زاینده و  مولد خواهد بود. زیرا  تقویت ایمان مذهبی، تداوم شعائر دینی، روحیه مقاومت و پایداری در برابر دشمن، که همگی مصادیقی از قدرت نرم اند، در سایه امر به معروف و نهی از منکر ایستایی و پویایی خواهند داشت.

 

قرآن کریم
-نهج البلاغه
-ابیا، حمید؛ خانی، مهدی، (1391)، «اثر بخشی قدرت نرم برنامه های راهیان نور»، مطالعات قدرت نرم. سال دوم، شماره 7: 9-26.
-جعفری پناه، مهدی ؛ پوراحمدی، حسین (1391)، «قدرت نرم از دیدگاه اسلام و کاربرد مولفه های آن در جمهوری اسلامی ایران»، مطالعات قدرت نرم. سال دوم، شماره6: 9-52.
-جوان آراسته، حسین (1388) گزینش رهبر و نظارت بر او در نظام جمهوری اسلامی ایران. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
-حافظ، شمس الدین محمد (1379) دیوان حافظ. تصحیح صادق سجادی و علی بهرامیان، تهران: فکر روز.
-خامنه‏اى،سیدعلى‏ (1420 قمری)أجوبة الاستفتاءات‏. بیروت:الدارالإسلامیة.
‏-صادقى تهرانى، محمد (1365) الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن. قم: انتشارات فرهنگ اسلامى.
-طباطبایى، سید محمد حسین‏ (1417) المیزان فى تفسیر القرآن. قم‏، دفتر انتشارات فرهنگ اسلامى.
         - طباطبائى یزدى،سیدمحمدکاظم بن عبدالعظیم (1419) العروة الوثقى المحشَّى. قم:دفترانتشارات فرهنگ                اسلامى.
-        فخرالدین رازى،ابوعبدالله محمد بن عمر (1420) مفاتیح الغیب. بیروت: داراحیاءالتراث العربى‏.
-فضل الله، سیدمحمدحسین (1419) من وحى القرآن. بیروت‏:دار الملاک للطباعة والنشر. ‏
-قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (1369) تهران: اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی.
-قرائتی، محسن‏ (1383) تفسیرنور.تهران: مرکز فرهنگى درسهایى ازقرآن، چاپ یازدهم.
-کلینی، محمد بن یعقوب (1365) الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
-کوک، مایکل (1384) امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی. احمد نمایی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
-مطهری،مرتضی (1368)مجموعه آثار استاد شهید مطهری. ج17،تهران:صدرا.
         - مکارم شیرازى،ناصر (1374) تفسیرنمونه‏. تهران: دارالکتب الإسلامیة.
-موسوی خمینی، سید روح اللَّه (بی تا) تحریر الوسیله.قم:دارالعلم‏.